Ο Τσέχος Josef Koudelka, με πτυχίο μηχανικού από το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο της Πράγας το 1961, είχε ήδη για μερικούς μήνες αφιερωθεί στην φωτογραφία όταν τον Αύγουστο του 1968 ο Σοβιετικός στρατός εισέβαλε στην Πράγα. Ήταν μόνον 2 ημέρες μετά την επιστροφή του από ταξίδι στην Ρουμανία οπου είχε πάει για να αποτυπώσει στον φακό του την ζωή των τσιγγάνων. Κατέγραψε την σοβιετική εισβολή με αντανακλαστικά και θάρρος χωρίς καμία έκπτωση στην καλλιτεχνική αξία των φωτογραφιών του. Τα αρνητικά εστάλησαν εκτός Τσεχοσλοβακίας και δημοσιεύτηκαν υπό τα αρχικά P.P. (Prague Photographer) στους Sunday Times του Λονδίνου. Μια καταπληκτική φωτογραφία που τράβηξε τότε, ήταν η παρακάτω (τραβηγμένη από την θέση Mustek, και με κατεύθυνση την πλατεία Vaclavske και το Εθνικό Μουσείο):

Josef Koudelka

Watch

Περισσότερες φωτογραφίες από τον ίδιο φωτογράφο; KVG (=kato vittu googlesta). Παρακάτω ποστάρω μια συνέντευξη του στο lifo ένα χρόνο πριν, με αφορμή μια έκθεσή του στο Μουσείο Μπενάκη το Φθινόπωρο του 2008.

----------------------------

Ο απαιτητικός κ. Κουντέλκα

Ζει στο minimum, κοιμάται έξω, ένας σύγχρονος νομάς που εκθέτει σε κορυφαία μουσεία, έχει τον απόλυτο έλεγχο της ζωής του, ξέρει να απαιτεί και να παίρνει αυτό που θέλει. Ο Ζόζεφ Κουντέλκα μίλησε στην Κατερίνα Ι. Ανέστη καθώς επέβλεπε το στήσιμο της έκθεσής του στο Μουσείο Μπενάκη.

Ο Ζόζεφ Κουντέλκα αντιπαθεί τις συνεντεύξεις. Εχει δώσει ελάχιστες στη ζωή του και ακόμη πιο λίγες ήταν αυτές που πραγματικά του άρεσαν, όπως απερίφραστα μου λέει από τα πρώτα λεπτά που τον συναντώ. Το να δεχτεί να μιλήσει στο LifΟ δεν ήταν εύκολο και απλό, κάθε άλλο. Την προηγούμενη της συνάντησης μου έστειλε ένα κείμενο σαράντα σελίδων που έπρεπε να μελετήσω, με τη ρητή οδηγία να μην κάνω καμία ερώτηση που να έχει σχέση με όσα γράφονταν εκεί! Ο τρόπος που προσεγγίζει τα θεματά του, η πολιτική, η ιστορία, όσα θα ήθελε να ρωτήσει ένας δημοσιογράφος το θρυλικό φωτογράφο που έχει εκθέσει σε όλα τα μεγάλα μουσεία του κόσμου ήταν απαγορευμένα.

Με σημειώσεις, dos και don'ts, τον συναντώ το επόμενο πρωί στο Μουσείο Μπενάκη όπου στήνεται η έκθεση (καταλαμβάνει όλο το ισόγειο και μια αίθουσα του πρώτου ορόφου). Μπαίνοντας στον πρώτο όροφο του μουσείου, τον ακούω με τα χαρακτηριστικά αγγλικά του να διαφωνεί για το θέμα του φωτισμού, ενώ ο πάντα ψύχραιμος Γιάννης Δήμου της Apeiron προσπαθεί να βρεί λύσεις και να αποφύγει τις εντάσεις. Ο Κουντέλκα περπατάει πάνω κάτω, ο βηματισμός του μεγάλος, τα χέρια σταυρωμένα πίσω από την πλάτη, στο πρόσωπο μια πεισμωμένη έκφραση που φανερώνει ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος να γίνουν τα πράγματα από το δικό του. Με βλέπει που παρακολουθώ, ρωτάει ποια είμαι, και έρχεται με αυτό το γοργό βήμα κατά πάνω μου τείνοντας το χέρι «χαίρομαι που σας γνωρίζω, θα χρειαστεί να περιμένετε δέκα λεπτά». Κudelka rules!

Ποια είναι η σχέση σας με το χρόνο;

Απλά δεν θέλω να ξοδεύω το χρόνο μου. Ξέρω ότι είναι περιορισμένος και θέλω να τον χρησιμοποιώ όσο καλύτερα γίνεται. Είμαι πρόθυμος να κάνω διάφορες ηλιθιότητες, αρκεί να είναι οι δικές μου ηλιθιότητες και όχι των άλλων! Γι' αυτό δεν δημοσιεύω πολλές φωτογραφίες μου. Εχω αδημοσίευτο υλικό 20 ετών, αλλά προτιμώ να συνεχίζω να φωτογραφίζω γιατί ελπίζω ότι αργότερα -όταν δεν θα έχω τη σημερινή φυσική κατάσταση- θα μπορώ να κοιτάζω αυτά που έκανα στο παρελθόν. Αυτή είναι η σχέση μου με το χρόνο.

Δεν είναι οδυνηρό, μερικές φορές, να κοιτάζεις πίσω;

Όχι, αντίθετα πιστεύω ότι είναι φανταστικό. Ξεχνάμε τόσα πολλά πράγματα. Και αν έχεις ζήσει τη ζωή σου όπως ήθελες, είναι ωραίο να την ξαναβλέπεις...

Για κάποιους το παρελθόν είναι ένα νεκροταφείο της μνήμης...

Διαφωνώ. Πάρτε για παράδειγμα το βιβλίο που εξέδωσα πρόσφατα για τη ρωσική εισβολή το 1968 στην Πράγα. Είναι φωτογραφίες που έβγαλα πριν σαράντα χρόνια. Είναι αναμφισβήτητα το παρελθόν. Ναι; Για 40 χρόνια κοιμούνταν αυτές οι φωτογραφίες. Τώρα που κρατώ το βιβλίο στα χέρια μου και τις κοιτάζω, δεν το πιστεύω πως τις έκανα εγώ... Για μένα είναι ικανοποίηση να βλέπω τι έκανα στο παρελθόν.

Πώς χρησιμοποιείτε το «ρολόι» στη ζωή σας;

Eχω ένα συγκεκριμένο ρυθμό στη ζωή μου. Όταν κοιμάμαι σε κάποια πόλη, πέφτω για ύπνο στις 12 και ξυπνάω στις 5.30 το πρωί. Αυτόματα. Όταν ξέρω ότι πρέπει να πάω σε μια συνάντηση, φυσικά συμβουλεύομαι το ρολόι μου. Τώρα πια δεν κοιμάμαι συχνά έξω, αλλά το έκανα συνέχεια στο παρελθόν. Όταν κοιμάσαι έξω πρέπει να βρεις ένα μέρος για να πλαγιάσεις πριν το ηλιοβασίλεμα, που ανάλογα με την εποχή είναι συνήθως γύρω στις οκτώ. Να σας πω τι κάνω εγώ: Φρόντιζω να βάζω το ρολόι μου δύο ώρες μπροστά, και έτσι δεν είναι οκτώ αλλά δέκα το βράδυ (γελάμε). Ξαπλώνω, κοιτάζω στον ουρανό περιμένοντας τα αστέρια για μια ώρα και μετά γύρω στις 11 ή 12 κοιμάμαι. Όταν ξυπνάω το ρολόι δείχνει 6 το πρωί αλλά στην πραγματικότητα είναι 4. Ο ήλιος δεν έχει ανατείλει, αλλά η μέρα έχει ήδη αρχίσει. Είναι πανέμορφα. Όταν είμαι έξω, ο ρυθμός του ηλίου είναι σημαντικότερος από το ρυθμό του ρολογιού.

Υπάρχουν δύο φωτογραφίες σας με κοινό σημείο ένα ρολόι. Η μια την ώρα της ρωσικής εισβολής στην Πράγα και η άλλη από τη συλλογή «Εξορίες». Είναι σύμπτωση;

Η αλήθεια είναι ότι είχα ξεχάσει εντελώς τη φωτογραφία του 1968 στην Πράγα, όταν έκανα τη δεύτερη φωτογραφία στην Ισπανία. Το θυμήθηκα πολύ αργότερα, όταν είδα την εκτύπωση. Στην πρώτη περίπτωση είναι το ρολόι ενός περαστικού, στη δεύτερη είναι το δικό μου. Ξυπνάς το πρωί στην ισπανική εξοχή, δεν ξέρεις τι να κάνεις, παίρνεις τη φωτογραφική μηχανή και βγάζεις οτιδήποτε είναι κοντά σου, όπως μια φωτογραφία με το ρολόι να δείχνει την ώρα...

Ελπίζω να ήταν η σωστή ώρα, να μην το είχατε ρυθμίσει δύο ώρες μπροστά (γελάμε). Σας λείπει η εποχή που κοιμόσασταν έξω;

Πρόσφατα συνειδητοποίησα ότι είναι η πρώτη χρονιά στη ζωή μου που δεν κοιμήθηκα έξω. Η πρώτη χρονιά... Κανονικά στις 15 Αυγούστου θα έπρεπε να είμαι στην Πολωνία, όπου πάντα κοιμάμαι έξω, όμως αυτό το καλοκαίρι έπρεπε να βρίσκομαι στην Πράγα για την έκθεσή μου για την Ρωσική Εισβολή του 1968. Ξέρετε, δεν είναι σκλάβος των κανόνων, όμως φέτος ξαφνικά έπρεπε να κάνω έξι εκθέσεις και να ταξιδεύω συνεχώς. Στο μεσοδιάστημα φωτογράφιζα διαρκώς, όμως δεν ήταν η εποχή που μπορείς να κοιμάσαι έξω.

Υπάρχει ένα θέμα που νιώθετε ότι δεν έχετε αποτυπώσει ικανοποιητικά;

Οχι, έχω κάνει όλα όσα ήθελα. Βέβαια, κατά τη διάρκεια της ζωής ανακαλύπτεις καινούργια πράγματα που θέλεις να κάνεις. Τώρα με έχουν καλέσει στο Ισραήλ για ένα project και, αν έχω τις σωστές συνθήκες, θα το κάνω. Όμως δεν υπάρχει τίποτα στο παρελθόν για το οποίο λυπάμαι που δεν έκανα.

Μπορείτε να μας πείτε περισσότερα γι' αυτό το project;

Καλούν 15 φωτογράφους για μια μεγάλη περίοδο προκειμένου να φωτογραφήσουν το Ισραήλ, αλλά δεν είναι ένα κυβερνητικό project. Εχω διαλέξει κάποια θέματα, αλλά δεν ξέρω αν θα έχω τις συνθήκες που χρειάζομαι από τις αρμόδιες Αρχές για να το κάνω. Οι συνθήκες αυτές είναι να ενδιαφέρομαι, να έχω ελευθερία για να το κάνω σωστά και τον κατάλληλο εξοπλισμό, όπως η πανοραμική κάμερα.

Ο Ισραηλινός νομπελίστας Άμος Οζ έλεγε ότι ο συγγραφέας είναι κυνηγός ιστοριών. Ο φωτογράφος;

Όχι, δεν είμαι κυνηγός. Θεωρώ ότι ταξιδεύω στο χρόνο, κοιτάζω τον κόσμο και όταν βρίσκω κάτι που με ενδιαφέρει το φωτογραφίζω. Αυτό όμως δεν είναι κυνήγι, είναι ανακάλυψη. Όπως ποτέ δεν κυνήγησα γυναίκες. Δεν είμαι κυνηγός, είναι ξεκάθαρο αυτό.

Δεν κυνηγήσατε τις γυναίκες ούτε στις φωτογραφίες σας. Λείπει ο ερωτισμός, το γυμνό. Κάνω λάθος;

Όχι, δεν κάνετε λάθος. Έχω μόνο μια γυμνή φωτογραφία και είναι η μητέρα της κόρης μου. Μου ζήτησε η ίδια να τη φωτογραφίσω όταν ήταν έγκυος και χαίρομαι που το έκανα, γιατί πιστεύω ότι είναι μια πολύ καλή φωτογραφία.

Έχουμε δει θάνατο στις φωτογραφίες σας. Είναι ένα θέμα ιδιαίτερης γοητείας, έντασης;

Δεν μπορώ να το εξηγήσω... Δεν νομίζω ότι με γοητεύει η εικόνα του θανάτου, αγαπώ τη ζωή. Υπάρχει ένας Μεξικανός συγγραφέας που γράφει για τη φωτογραφία. Όταν βγήκε το Black Triangle, το πανοραμικό βιβλίο μου για την καταστροφή του Τσεχία, έγραψε πως όλα τα θέματά μου μιλούν για το θάνατο. Οι Τσιγγάνοι για το τέλος του ταξιδιού, η Εισβολή του 1968 για το τέλος του ονείρου του σοσιαλισμού, το Black Triangle για το τέλος της ομορφιάς του φυσικού τοπίου. Κατέληγε όμως ότι ακόμη και αν μιλάω για το θάνατο, για το τέλος, υπάρχουν περισσότερα σε αυτές τις φωτογραφίες. Αν καταλαβαίνεις το θάνατο με αυτό τον τρόπο, καταλαβαίνεις τη ζωή.

Ποια η συναισθηματική σας εμπλοκή κατά τη διάρκεια της φωτογράφησης αλλά και αργότερα όταν κοιτάζετε τις εικόνες σας;

Όταν φωτογραφίζω, δεν θέλω να βρίσκομαι απ' έξω, θέλω να βρίσκομαι μέσα στη φωτογραφία. Αλλά αν αργότερα μου ζητήσετε να κοιτάξω τις φωτογραφίες μου και να σας μιλήσω γι' αυτές, θα σας απαντήσω πως δεν μου αρέσει αυτό. Αντίθετα, όταν τελειώσω θέλω να είμαι εντελώς έξω, δεν θέλω να είμαι συναισθηματικός με τις φωτογραφίες. Θέλω να τις κοιτάζω σαν να μην είναι δικές μου. Μόνο έτσι είμαι ικανός να τις κρίνω.

Σε ποιο θέμα ήσασταν περισσότερο φορτισμένος;

Το καλύτερο παράδειγμα είναι η ρωσική εισβολή. Πολλοί φωτογράφοι την απαθανάτισαν. Αν εγώ το έκανα καλύτερα από τους ξένους ήταν επειδή ήταν η χώρα μου ήταν δικό μου πρόβλημα.

Υπάρχει μια μυθολογία γύρω από το όνομά σας: Ο νομάς, ο εκκεντρικός, ο φωτογράφος που δεν δέχεται όρους... Νιώθετε ότι σας περιορίζει αυτή η μυθολογία;

Ο κόσμος αγαπά τους μύθους. Κοιτάξτε πόσο αγαπητή είναι η ελληνική μυθολογία. Ο κόσμος χρειάζεται συγκεκριμένους μύθους και θρύλους. Δεν με ενδιαφέρει ιδιαίτερα η μυθολογία μου, αν υπάρχει αυτή. Δεν είμαι σκλάβος κανενός θρύλου και μύθου, κάνω ό,τι θέλω. Σας είπα ότι κοιμόμουν συνεχώς έξω όλα αυτά τα χρόνια, φέτος όμως όχι. Δεν είχα ποτέ στη ζωή μου τηλεόραση, αυτοκίνητο, κινητό τηλέφωνο, κομπιούτερ, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αύριο δεν θα έχω κάποιο από αυτά. Ζω τη ζωή μου όμως θέλω, δεν είμαι σκλάβος της εικόνας που έχουν οι άλλοι για μένα.

Μα υπάρχουν πάντα επιλογές στη ζωή; Δεν υπάρχουν αδιέξοδα;

Ναι, υπάρχει ένα αδιέξοδο, όταν πεθαίνεις (χαμογελάει). Ταξιδεύω μέσα στη ζωή και προσπαθώ να τη διευθύνω όπως πρέπει, όμως δεν γίνεται πάντα αυτό που θέλω. Μερικές φορές ακολουθεί άλλο δρόμο. Από τη φωτογραφία όμως έχω μάθει ότι από το negative (αρνητικό) μπορείς να κάνεις κάτι θετικό (positive).

Δεν είναι η μόνη αντίθεση που μπορεί κανείς να διακρίνει στη ζωή σας. Έχετε πει πως ζείτε στο minimum αλλά πάντα απαιτείτε το maximum.

Δεν μπορώ να πω ότι ζω στο minimum. Ζω με αυτά που χρειάζομαι. Οσα δεν έχω, απλά δεν τα χρειάζομαι. Οσο για το maximum, συζητούσα έντονα το πρωί στον Γιάννη Δήμου και μου φώναζε και αυτός γιατί θέλαμε το μέγιστο ο ένας από τον άλλο. Είμαι εδώ κάθε μέρα από τις 8 το πρωί μέχρι τα μεσάνυχτα γιατί θέλω να είναι η καλύτερη έκθεση, ήρθα εδώ για να πάρω το maximum. Aπό τη στιγμή που εγώ δίνω το maximum το απαιτώ και από τους άλλους.

Εχετε ποτέ καταστρέψει φωτογραφίες σας;

Ποτέ. Κρατώ τα πάντα. Δεν τις χρησιμοποιώ όλες, αλλά δεν τις καταστρέφω.

Εχετε φωτογραφίες πάνω σας, στο πορτοφόλι σας;

Όχι ποτέ. Στο διαμέρισμα της Πράγας δεν υπάρχει ούτε μια φωτογραφία στον τοίχο. Στο Παρίσι έχω αποκόμματα από εφημερίδες και κάρτες από πίνακες ζωγραφικής που αγαπώ. Εκεί έχω φωτογραφίες των παιδιών μου, της οικογένειας. Δεν τις κουβαλώ όμως ποτέ μαζί μου.

Ποια ήταν η τελευταία φωτογραφία που τραβήξατε;

Ήταν μέσα στο αεροπλάνο που με έφερε στην Ελλάδα.

Πώς προέκυψε η συνεργασία σας με τον Αγγελόπουλο στην κινηματογράφηση του Βλέμματος του Οδυσσέα;

Δεν ήμουν καλεσμένος του Αγγελόπουλου για να φωτογραφίσω την ταινία, αλλά του Γάλλου παραγωγού του, που του άρεσαν οι φωτογραφίες μου. Γνώρισα τον Αγγελόπουλο και μου είπε ότι δεν είχε δει ποτέ φωτογραφίες μου. Εφερα μαζί μου τoυς Τσιγγάνους, το Panoramic Book και τις Εξορίεςκαι του είπα ότι μπορεί να διαλέξει. Αποδέχτηκα την πρόσκληση γιατί ο Γάλλος παραγωγός δεν μου ζήτησε να φωτογραφίσω το φιλμ, αλλά τη προσωπική ματιά μου στις Βαλκανικές όπου γυριζόταν το φιλμ. Θυμάμαι λίγες μέρες αργότερα, καθώς περιφερόμουν στο set, με πλησιάζει ο Αγγελόπουλος και μου λέει «Ζοζέφ είσαι τρελός. Μου αρέσει πολύ η δική σου τρέλα, αλλά προτιμώ τη δική μου».